English / ქართული / русский /







ჟურნალი ნომერი 1 ∘ ცოტნე გოგიშვილი
2007-2008 წლების გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის არსი, ფორმირება და დასასრული

ანოტაცია. მსოფლიო ეკონომიკის ისტორიაში მრავალი ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისი მომხდარა, თუმცა ეს გამოცდილება 2007-2008 წლების კრიზისისგან თავის დასაღწევად მაინც არ აღმოჩნდა საკმარისი. XX  საუკუნის 30-იანი წლების „დიდი დეპრესიის“ შემდეგ აშშ-ს ყველაზე დიდი ზიანი 2007-2008 წლების ფინანსურმა კრიზისმა მიაყენა. ამერიკის ბაზარზე ვალების ჭარბწარმოებამ უძრავი ქონების ბუშტი შექმნა. იპოეთეკური კრიზისი საბანკო კრიზისად, ხოლო შემდეგ მრეწველობის კრიზისად გადაიქცა. ფინანსური სექტორის კოლაფსი არა მარტო აშშ-ის, არამედ მთელი მსოფლიოს გამოწვევა იყო. ნაშრომში განხილულია 2007-2008 წლების ფინანსური კრიზისის ძირითადი გამომწვევი მიზეზები, მათი გავლენა მსოფლიოსა და საქართველოზე. სტატია მოიცავს სრულ, კრიზისამდელ და კრისიზის შემდგომ პერიოდს. განხილულია XX საუკუნის 80-იან წლებში მიღებული დერეგულაციები და XXI ს-ის დასაწყისში ამერიკის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მონეტარული პოლიტიკა. ნაშრომი მიმოიხილავს კრიზისის გამომწვევ მთავარ ფაქტორებს, როგორებიცაა ფინანსური ინსტრუმენტები (MBS, CDO), სადაზღვეო კომპანიები, საინვესტიციო ბანკებისა და სარეიტინგო კომპანიებს შორის ურთიერთდამოკიდებულება. ასევე ნაშრომში შეჯამებულია მთავრობებისა და რეგულატორების მხრიდან კრიზისის დასაძლევად გადადგუმლი ნაბიჯები. საბოლოოდ, დასკვნის სახით გავარკვევთ თუ ვისი პასუხისმგებლობა იყო 2007-2008 წლების კრიზისის დადგომა და რა უნდა გავითვალისწინოთ სამომავლოდ. 

საკვანძო სიტყვები: ფინანსური კრიზისი, 2007-2008 წლების კრიზისი, გლობალური რეცესია, სეკურიტიზაცია, იპოთეკური სესხის კრიზისი, ფინანსური კრიზისის გამომწვევი მიზეზები. 

შესავალი

ფინანსური კრიზისები საუკუნოვან ისტორიას ითვლის და მრავალი კვლევა დაწერილა მათ შესახებ. მიუხედავად ამისა, 2007-08 წლების საბანკო კრიზისს მსოფლიო მოუმზადებელი შეხვდა, რამაც გლობალურ ეკონომიკას დიდი დარტყმა მიაყენა. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ  XX ს-ის 30-იანი წლების „დიდი დეპრესიის“ შემდეგ 2008-2009 წლების გლობალური კრიზისი იყო ერთ-ერთი უმძიმესი მსოფლიო ეკონომიკის ისტორიაში [Thakor, 2015:155-205].

კრიზისი სათავეს ჯერ კიდევ 2000 წლიდან იღებს, როცა ზედმეტმა ინვესტიციებმა ტექნოლოგიური აქციების ბაზარზე შექმნა „ინტერნეტ ბუშტი“, რაც საბოლოოდ აქციებზე ფასების ვარდნით დასრულდა. ამას ამერიკის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ (FED) შერბილებული მონეტარული პოლიტიკით უპასუხა და საპროცენტო განაკვეთი 6.5-დან 3.5 პროცენტამდე შეამცირა. ამის შემდეგ იყო 2001 წლის 11 სექტემბრის ცნობილი ტრაგედია. FED-მა კვლავ გადაწყვიტა ეკონომიკის სტიმულირება და 2003 წლის ივლისისთვის საპროცენტო განაკვეთი 1 პროცენტამდე შეამცირა [Singh, 2021]. სავსებით ლოგიკურია, რომ როცა ფული იაფია, მსესხებლები ეცდებიან რაც შეიძლება მეტი გაასესხონ, რეგულაციების ნაკლებობა კი დამატებით უწყობს ხელს ფულის არარაციონალურ გაცემას. ასევე შერბილდა იპოთეკის გაცემის სტანდარტები, საკრედიტო რისკის მნიშვნელობამ უკანა პლანზე გადაიწია და შეიქმნა მრავალფეროვანი ფინანსური ინსტრუმენტები, რათა სესხების გაცემა გაადვილებულიყო. საინვესტიციო ბანკები, სარეიტინგო კომპანიები და სადაზღვევო კომპანიები თამამად იღებდნენ რისკებს და უარყოფით სცენარებს არ განიხილავდნენ. ამ ყოველივემ იპოთეკური კრიზისი საბანკო კრიზისად გადააქცია, ხოლო საბანკო კრიზისი მრეწველობის კრიზისში გადავიდა.

ფინანსური კრიზისის დროს 3.3 პროცენტით შემცირდა მსოფლიო ეკონომიკა, მრავალი საფინანსო ინსტიტუტი გაკოტრდა, ხოლო ვინც არ გაკოტრდა ან ძალიან დაზარალდა, ან ნაციონალიზაციას დაექვემდებარა. კრიზისთან გასამკლავებლად ცენტრალურმა ბანკებმა საპროცენტო განაკვეთები შეამცირეს, რეგულაციები შემოიღეს და სხვადასხვა ღონისძიებები დაგეგმეს, თუმცა კრიზისიდან გამოსვლას რამდენიმე წელი მაინც დასჭირდა.

კრიზისმა საქართველოს ეკონომიკასაც მიაყენა ზიანი, ამას რუსეთ-საქართველოს ომიც დაემატა და ქვეყანა ორმაგი კრიზისის წინაშე აღმოჩნდა, თუმცა, განვითარებული ქვეყნებისგან განსხვავებით, დანაკარგი შედარებით ნაკლები იყო.

ნაშრომში განვიხილავთ თუ რა უძღოდა წინ 2008-09 წლების გლობალურ ფინანსურ კრიზისს, მის გამომწვევ მიზეზებს და ცენტრალური ბანკების საპასუხო ქმედებებს. ასევე ვიმსჯელებთ რა გავლენა ჰქონდა კრიზისს მსოფლიოსა და საქართველოზე. 

უძრავი ქონების ბუშტის შექმნა

2008-09 წლების კრიზისის მთავარი მიზეზი აშშ-ში უძრავ ქონებაზე ფასების სწრაფი ზრდა იყო, რაც უძრავი ქონების ბუშტის სახელითაა ცნობილი. კრიზისის დადგომის ნიშნები 2007 წლის დასაწყისშივე იგრძნობოდა, როდესაც კვაზი-სახელმწიფო ორგანიზაციამ ფრედი მაკმა (Freddie Mac) განაცხადა, რომ მაღალი რისკის შემცველ იპოთეკებს აღარ შეიძენდა. იმავე წელს გაკოტრდა ამერიკული კომპანია „New Century Financial Corporation“, რომლის ძირითადი საქმიანობა რისკიანი სესხის გაცემა იყო [Marshall, 2009].

ABX ინდექსი, რომელიც გამოიყენება როგორც ბარომეტრი სუბსტანდარტიზებული (Subprime) საცხოვრებელი უძრავი ქონების სექტორში, 2007 წლის დასაწყისში დეფოლტის დონის გაზრდას პროგნოზირებდა [Fender and Scheicher, 2008:67-81]. მრავალი ეკონომისტი (ნორიელ რუბინი, მაიკლ მაიო, ვილიამ პული, უორენ ბაფეტი და სხვები) პროგნოზირებდა უძრავ ქონებაზე ფასების სწრაფ ვარდნას, თუმცა მათ არავინ დაუჯერა. 2006 წელს ამერიკელმა ეკონომისტმა ნორიელ რუბინმა საერთაშორისო სავალუტო ფონდს (IMF) მიმართა და დაუსაბუთა, რომ ახლო მომავალში აუცილებლად დადგებოდა გლობალური კრისიზი და ამის მიზეზი უძრავი ქონების ბუშტი იქნებოდა, თუმცა ამას დიდი რეაგირება არ მოჰყოლია [Brockes, 2009].

XX ს-ის 80-იან წლებში, რონალდ რეიგანის პრეზიდენტობის დროს, ფინანსური  დერეგულაციების მხრივ გადადგმულმა ნაბიჯებმა დიდი წვლილი შეიტანა უძრავი ქონების ბუშტის შექმნაში. 1980 წელს აშშ-ში მიიღეს „სადეპოზიტო ინსტიტუტების დერეგულაციისა და მონეტარული კონტროლის აქტი“. ამ აქტის მიხედვით ბანკებს შეეძლოთ ერთმანეთს შერწყმოდნენ, შესაბამისად საბანკო დაწესებულებების რიცხვი შემცირდა და სექტორის კონცენტრაცია გაიზარდა. ამასთანავე გრან-სენ-ჟერმენის აქტის თანახმად, ბანკებს შეეძლოთ დაეწესებინათ ცვლადი საპროცენტო განაკვეთი, გრემ-ლიჩ-ბლაილის აქტის მიხედვით კი, საინვესტიციო და კომერციულ ბანკებს შეეძლოთ გაერთიანებულიყვნენ. მრავალი ეკონომისტი და მათ შორის ნობელის პრემიის ლაურეატები, ჯოზეფ სტიგლიცი [Stiglitz, 2010] და პოლ კრუგმანი [Krugman, 2009], სწორედ გრემ-ლიჩ-ბლაილის აქტს ასახელებდნენ უძრავი ქონების ბუშტის შექმნის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზეზად.

2000 წელს შემოღებულმა სუბსტანდარტულმა იპოთეკებმა დიდი როლი ითმაშეს უძრავი ქონების ბუშტის შექმნაში. ამ პერიოდამდე ბანკები სესხის მხოლოდ 80 პროცენტს (LTV=0.8) აფინანსებდნენ და საპროცენტო განაკვეთები ძირითადად ფიქსირებული იყო. 2000 წლიდან კი ბაზარზე გამოჩნდა სუბსტანდარტული სესხები, სადაც მსესხებლის თანამონაწილეობა მინიმუმამდე იყო დაყვანილი და ბანკი დიდ საკრედიტო რისკს იღებდა. რაც შეეხება საპროცენტო განაკვეთებს, ის მხოლოდ რამდენიმე წელი იყო ფიქსირებული,  შემდეგ კი ხდებოდა მცურავი და ებმოდა ან LIBOR-ს ან სხვა ინდექსს. ბანკირები რისკებს აღარ უყურებდნენ და გასცემდნენ ისეთ აბსურდულ სესხებს, როგორებიცაა „Ninja“ (No income, no job, and no assets) სესხები, რომლებიც შეეძლოთ აეღოთ შემოსავლის, სამსახურისა და აქტივების არმქონე ადამიანებსაც [Garriga, Noeth and Schlagenhauf, 2017].

2004 წლის ივნისიდან აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ (FED) საპროცენტო განაკვეთების ზრდა დაიწყო და 2 წლის შემდეგ განაკვეთმა 5.25 %-ს  მიაღწია. ეს მაჩვენებელი 2007 წლის აგვისტომდე შენარჩუნდა [The Federal Reserve Bank of New York, 2020]. შესაბამისად, ყოველთვიური გადასახადები გაიზარდა, ამას კი დეფოლტებისა და საბანკო სისტემაში უმოქმედო სესხების დონის ზრდა მოჰყვა. უძრავი ქონების ფასების კლებამ კიდევ უფრო დაამძიმა სიტუაცია სუბსტანდარტული იპოთეკების გამცემი ბანკებისთვის. 

კრიზისის გამომწვევი მიზეზები და საპასუხო ღონისძიებები

2008-09 წლების ფინანსური კრიზისიდან დიდი დრო გავიდა, თუმცა მის გამომწვევ მიზეზებზე კამათი დღემდე აქტუალურია. კრიზისის გამომწვევ მიზეზებად შეიძლება დავასახელოთ ფინანსური ბაზარზე ინოვაციური პროდუქტების განვითარება, საფინანსო სექტორის მხრიდან ფინანსური რისკების არაჯეროვნად გააზრება, მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკა და ამ ყველაფრის კომპლექსური ნაერთი.

ფინანსური ინოვაციები - აშშ-ის ფინანსურ სექტორში გავრცელებული ინოვაციები საბანკო კრიზისის შექმნის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ფინანსური სექტორი კოლოსალურად მზარდი სფერო იყო, რომლის მასშტაბი 2008 წელს 48 ტრლნ დოლარს შეადგენდა და ამერიკის მთლიან შიგა პროდუქტს სამჯერ აღემატებოდა [ჩიქობავა & კაკულია, 2017). ფინანსური სექტორის ზრდასთან ერთად მრავალფეროვანი გახდა ფინანსური ინსტრუმენტებიც. სუბსტანდარტული იპოთეკების გარდა, ინოვაცია იყო იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები (mortgage-backed securities, იგივე MBS) და სავალო ვალდებულებებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები (collaterized debt obligation, იგივე CDO). ჩამოთვლილი ფასიანი ქაღალდები XX ს-ის 80-იან წლებში შეიქმნა, თუმცა პოპულარობა უძრავი ქონების ბუშტის შექმნის პერიოდში მოიპოვა.  CDO-ების და MBS-ების ზოგადი დახასიათება შემდეგნაირია: ფინანსური ინსტიტუტები იპოთეკებს კერძო დაწესებულებებს ან კვაზი-სახელმწიფო ორგანიზაციებს (ამერიკის შემთხვევაში Fanny Mae ან Freddie Mac) მიჰყიდიან, შემდეგ ისინი ახდენენ ამ იპოთეკების სეკურიტიზაციას (Securitization) და ერთ ფასიან ქაღალდად გარდაქმნიან, რომლის საბოლოო მყიდველი უკვე ინვესტორია. მიყიდვას ახორციელებს არა საინვესტიციო ბანკი, არამედ ბანკის მიერ შექმნილი ვიწრო სპეციალიზაციის ცალკე კომპანია (SPV), რომელიც ბანკს ფინანსური და იურიდიული რისკისგან იცავს. გაყიდვამდე ფასიან ქაღალდებს სარეიტინგო კომპანიები ანიჭებენ რეიტინგს, ფინანსური კრიზისის დროს კი მინიჭებული რეიტინგები რეალურზე ბევრად მაღალი იყო.

2000 წლიდან ამ ტიპის ფასიან ქაღალდებზე მოთხოვნა გაიზარდა, რადგან ინვესტორებს სხვა ობლიგაციებსა თუ ფასიან ქაღალდებზე მაღალ საპროცენტო განაკვეთს სთავაზობდნენ. თანაც სარეიტინგო ორგანიზაციების მიხედვით უსაფრთხოდ ითვლებოდა მათში ფულის დაბანდება. შესაბამისად, აშშ-ის და სხვა ქვეყნების ინვესტორებისთვის, რომელთაც ჭარბი ლიკვიდობა ჰქონდათ, MBS-ებში და CDO-ებში ფულის დაბანდება საკმაოდ მიმზიდველი ჩანდა. შედეგად ამ ტიპის ობლიგაციებზე მოთხოვნა გაიზარდა და შეიქმნა უძრავი ქონების ბუშტი. 

საინვესტიციო ბანკები, სარეიტინგო კომპანიები და მათ შორის დამოკიდებულება

აშშ-ში საბანკო და საინვესტიციო სექტორებს დიდი ხნის ისტორია აქვთ. XX ს-ის 80-იანი  წლებიდან საინვესტიციო ბანკებმა ამერიკის და ზოგადად გლობალურ ბაზარზე ზრდა დაიწყეს. მოძლიერებულმა საინვესტიციო ბანკებმა შეძლეს შერწყმოდნენ ერთმანეთს ან სხვა საინვესტიციო ბანკები შეეძინათ. შედეგად ამერიკის ბაზარზე მივიღეთ მონოპოლია და ბაზარზე გავლენის მოხდენა უფრო გაადვილდა.

როგორც წინა ქვეთავში აღვნიშნეთ, საინვესტიციო ბანკები ქმნიდნენ CDO-ებს, შემდეგ კი ინვესტორებზე ყიდდნენ, თუმცა დროდადრო სუბსტანდარტული სესხების რიცხვი, რომლებიც დეფოლტის მაღალი ალბათობით გამოირჩეოდნენ, მთლიანი „შეფუთული“ სესხების კალათაში იზრდებოდა. ბანკები სარეიტინგო კომპანიებს ფულს უხდიდნენ, რათა CDO-ებისთვის კარგი შეფასება (AAA) დაეწერათ და შემდეგ სესხები ადვილად გაეყიდათ. შედეგად სარეიტინგო კომპანიების მოგება საგრძნობლად გაიზარდა [Mihaelajmeno, 2015: 631-642]. ბაზარზე სამ უმსხვილეს სარეიტინგო კომპანიას შორის კონკურენცია მაღალი იყო და თითოეული ცდილობდა საინვესტიციო ბანკებთან პარტნიორობის გაძლიერებას. შესაბამისად თუ კარგ რეიტინგს არ დაწერდნენ, ბანკები თავისუფლად შეძლებდნენ მათთვის სასურველი რეიტინგის სხვა კომპანიისგან მიღებას, ამიტომ სარეიტინგო კომპანიები თვალს ხუჭავდნენ CDO-ებში არსებულ ცუდ სესხებზე. არავინ იცოდა ზუსტად როგორი სესხებისგან შედგებოდა CDO-ები და ინვესტორები ბრმად ენდობოდნენ მაღალ რეიტინგებს, ასევე FED ბანკებს CDO-ების გადეფოლტების დასაზღვევად კაპიტალის გადანახვას არ ავალდებულებდა. ბანკები აქტიურად ცდილობნენ გაეყიდათ დიდი რაოდენობით CDO-ები და შეიქმნა უძრავი ქონების ბუშტი, რომლის გასკდომა უკვე დროის საკითხი იყო და ინვესტორთა დანაკარგების პირველივე ტალღა ამას აუცილებლად გამოიწვევდა. ჩანართი კარგად ასახავს ფინანსური კრიზისის გამომწვევ მოვლენებს და FED-ის მიერ გადადგმულ ნაბიჯებს.

კრიზისის შედეგები 

კრიზისი.  2006 წლიდან მოყოლებული, უძრავ ქონებაზე ფასების ვარდნამ ამერიკის ეკონომიკაზე დიდი ზეგავლენა იქონია. ადამიანებს გაუჭირდათ სესხის მომსახურება და იძულებულნი გახდნენ სახლები გაეყიდათ. უძრავი ქონების ბუშტის გასკდომის შემდეგ მოთხოვნა სახლებზე აღარ არსებობდა  და სამშენებლო სექტორი დიდი გამოწვევების წინაშე დადგა. იპოთეკის გამცემი კომპანიები თანდათანობით კოტრდებოდნენ და იპოთეკური კრიზისი უკვე ფინანსურ კრიზისად გადაიქცა. 2008 წელს ორ უმსხვილეს კვაზი-სახელმწიფო ორგანიზაციას Fannie Mae-ს და Freddy  Mac-ს შეექმნა ლიკვიდობის პრობლემა და ფედერალური სარეზერვო სისტემის (FED) მფლობელობაში გადავიდა. Bear Sterns შეიძინა J.P Morgan-მა და შემდეგ, 2008 წლის 15 სექტემბერს, გაკოტრდა უმსხვილესი საინვესტიციო ბანკი Lehman Brothers, რაც მანამდე შეუძლებლად მიაჩნდათ. ფინანსური სექტრი არეულობამ მოიცვა, აქციებზე ფასები ეცემოდა, ბანკები კი უიმედოდ ეძებდნენ მსესხებლებს, რათა ლიკვიდობა ჰქონოდათ. უმსხვილესმა სადაზღვევო კომპანია AIG-მ გაცემული CDS-ების გამო მომსახურების გაწევა ვეღარ შეძლო და ამერიკის მთავრობა იძულებული გახდა კომპანია გაკოტრებიგან დაეხსნა.

ინვესტორების ზარალი. უძრავი ქონების ბუშტის გასკდომის შემდეგ ყველაზე მძიმე დარტყმა სწორედ ინვესტორებმა მიიღეს. საინვესტიციო ფირმებმა, ჰეჯ ფონდებმა და ასევე ყველა კერძო ინვესტორმა, ვინც ფული CDO-ებში ჩადო, დიდი დანაკარგი ნახა. საპენსიო ფონდებმა, რომელთაც გადაწყიტეს CDO-ების ნაკლებად სარისკო ნაწილი ეყიდათ, ფული სრულად დაკარგეს.

გლობალური რეცესია.  აშშ-ის ფინანსური კრიზისის გაღრმავება და რეცესია გადამ­დები აღმოჩნდა მსოფლიოსთვისაც. 21-ე საუკუნეში ინვესტორები და კომპანიები ბევრად უფრო დაკავშირებულები არიან, ვიდრე აქამდე იყვნენ, შესაბამისად, კრიზისის გლობალური ეფექტი უფრო სწრაფი და მძიმეა. 2008 წლიდან კრიზისმა გლობალური სახე მიიღო. მაგალითისთვის, გერმანიაში ბანკები, რომელთაც ინვესტიცია ჰქონდათ გაკეთებული ამერიკის უძრავი ქონების სექტორში, გაკოტრებასთან ახლოს იყვნენ და მთავრობა იძულებული გახდა ჩარეულიყო [Hodson & Quaglia, 2009]. ნეგატიური მოლოდინების გამო ადამიანები ცდილობდნენ ნაკლები დაეხარჯათ, რომ მომავალში ფულის ან სამსახურის დაკარგვის შემთხვევაში მეტად დაზღვეულები ყოფილიყვნენ და ამან მოთხოვნაზე ზეგავლენა იქონია. მოთხოვნის შემცირებას მოჰყვა აშშ-ის ექსპორტის ჩამოშლა, რაც უმძიმესი აღმოჩნდა ჩინეთისა და იაპონისთვის. 2009 წლის პირველი კვარტალის მონაცემებით, გერმანიაში კლება იყო 14.4 პროცენტით, იაპონიაში — 15.2 პროცენტით, დიდ ბრიტანეთში — 7.4 პროცენტით, ევროზონაში კი — 9.8 პროცენტით. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის გათვლებით, ევროპულმა ფინანსურმა ინსტიტუტებმა ამერიკულ საფინანსო სექტორზე მეტი იზარალეს [Bailey & Elliot, 2009:1-26].

კრიზისის გავლენა საქართველოზეშავი ზღვის რეგიონში ფინანსური ბაზრები ნაკლებად განვითარებული იყო, ამიტომ ფინანსური კრიზისის გავლენა, განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით, ნაკლებად დამაზიანებელი აღმოჩნდა [Gavras & Manoli, 2015]. შავი ზღვის რეგიონის ქვეყნები გადაურჩნენ ფინანსურ კოლაფსს, თუმცა ფინანსური ბაზრების განუვითარებლობამ ეკონომიკა კრიზისის ზეგავლენისგან ვერ დაიცვა. ამ რეგიონის ქვეყნებზე ანალიზი ცალ-ცალკე შეიძლება გაკეთდეს, თუმცა ჩვენ ყურადღებას საქართველოზე გავამახვილებთ.

საქართველოს ამ პერიოდში ორმაგ კრიზისზე მოუხდა გამკლავება. ერთი — ეს იყო მსოფლიო ფინანსური კრიზისი და მეორე — 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი. შესაბამისად, საქართველოს ეკონომიკაზე ამ ორი კრიზისის ეფექტების განცალკევება საკმაოდ რთულია.

რუსეთის მიერ საქართველოზე განხორციელებული სამხედრო აგრესიის შემდეგ, 2008 წლის 22 ოქტომბერს, ქ. ბრიუსელში მოწყობილ დონორთა კონფერენციაზე მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ საქართველო მიიღებდა 4,55 მილიარდ აშშ დოლარს, საიდანაც 2,55 მლრდ იყო კრედიტი, ხოლო 2 მილიარდი — გრანტი. ომის შემდეგ, მაკროეკონომიკური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად, საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა საქართველოს 750 მლნ აშშ დოლარის კრედიტი გამოუყო. 2009 წლის 6 აგვისტოს, იმავე პროგრამის ფარგლებში IMF-მა საქართველოს დამატებით 420 მლნ აშშ დოლარი გადასცა [პაპავა, 2013:65-70]. 2009 წლის გაზაფხულზე ბანკებს გასასტუმრებელი ჰქონდათ 500 მლნ აშშ დოლარის ვალდებულება, რისი რესურსიც არ გააჩნდათ და სწორედ ამ დახმარებებიდან გამოიყო 636 მლნ აშშ დოლარი, რამაც ბანკებს ფინანსური სტაბულირობა შეუნარჩუნა [World Bank, United Nations, 2009]. შედეგად სახეზე გვაქვს „ომის პარადოქსი“, როცა ქვეყნისთვის უარყოფითმა მოვლენამ — ომმა, საერთაშორისო პარტნიორების დახმარების ხარჯზე მოგვცა საშუალება, თავიდან აგვეცილებინა ფინანსური კოლაფსი [Papava, 2010:47]. 

დასკვნა 

2008-09 წლების ფინანსური კრიზისი უმძიმესი იყო მსოფლიო ეკონომიკურ ისტორიაში. კრიზისამდე მიმდინარე პერიოდში ადამიანები იღებდნენ დიდი რაოდენობით სესხებს სახლების საყიდლად. ამავდროულად, სამშენებლო სექტორი წარმოებას არ წყვეტდა და შეიქმნა ვალების ჭარბწარმოების კრიზისი, რომელიც მიწოდების ჭარბწარმოების კრიზისად გადაიქცა. აშშ-ში დაწყებულ კრიზისს მალევე გლობალური სახე მიეცა, ფინანსური ინსტიტუტების მდგრადობა რისკის ქვეშ დადგა, უმუშევრობის დონე გაიზარდა, უძრავი ქონების სექტორში ინვესტორებმა უდიდესი ზარალი ნახეს და დაიწყო გლობალური რეცესია.

მრავალი ფაქტორი შეიძლება დასახელდეს მის გამომწვევ მიზეზად. მათ შორის მნიშვნელოვანია აშშ-ის მონეტარული პოლიტიკა, ფინანსური ინოვაციები, ნაკლები რეგულაციები, ფინანსური ინსტიტუტების ურთიერთკავშირი და რისკების მართვის სერიოზული ხარვეზები. კრიზისმა საქართველოსაც მძიმე დარტყმა მიაყენა, თუმცა, როგორც ვნახეთ განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით ზარალი ბევრად ნაკლები იყო. ამას დაემატა რუსეთ-საქართველოს ომი, მაგრამ „ომის პარადოქსმა“ ქვეყანას ეკნომიკური მდგრადობა შეუნარჩუნა და ფინანსური კოლაფსს გადაარჩინა.

ვის მიუძღვის ბრალი 2008-09 ფინანსური კრიზისის შექმნაში? იმ ადამიანებს ვინც შექმნა ახალი პროდუქტები, როგორებიცაა CDO, CDS და მოდელები (რომლებიც მათ აფასებს?), თუ მაღალი კლასის მენეჯმენტი, რისკ მენეჯერები (რომლებიც ზედმეტად მაღალ რისკს იღებდნენ) და ტრეიდერები (რომლებიც ჭარბ ინვესტირებას ახდენდნენ)? იქნებ AAA რეიტინგით სარისკო ფასიანი ქაღალდების შეფასება გახდა ამ კრიზისის  მიზეზი? ან სარისკო სექტორში ჭარბი ინვესტირების გაშვება? ან რეგულატორები, რომლებიც უშვებდნენ ასეთ გაუთვალისწინებელ, ჭარბ ინვესტირებას სარისკო სექტიორში?

პასუხია — ყველა მათგანი! ფინანსური კრიზისის მთავარი გამომწვევი ადამიანების დაუდევრობა და უპასუხისმგებლობა იყო. ფინანსური კრიზისი ყველასთვის დიდი გაკვეთილია. დღევანდელი მეტად დახვეწილი რისკ მენეჯმენტი და რეგულაციები, რომლებიც ბანკებს მეტი ლიკვიდობის დატოვებას ავალდებულებს, იმედის მომცემია სამომავლო კრიზისებისაგან თავის დასაზღვევად.

ლიტერატურა

  • პაპავა ვ. (2013). "რუსეთთან ომის შემდგომ საქართველოში გატარებული ეკონომიკური პოლიტიკის ზოგიერთი თავისებურებების შესახებ." ქართულიპოლიტიკა,  გვ.65-70.
  • ჩიქობავა მ., კაკულია ნ. (2017)."ეკონომიკური კრიზისის თეორიების შედარებითი ანალიზი." პაატაგუგუშვილისსახელობისეკონომიკისინსტიტუტისსაერთაშორისოსამეცნიეროკონფერენცია. თბილისი, თსუ.
  • Acharya V., Philippon T., Richardson M., Roubini N. (2009).  "The Financial Crisis of 2007‐2009: Causes and Remedies." Financial Markets Institutions & Instruments, pp.89-137.
  • Anonymous. (2008). "Confessions of a Risk Manager." The Economist.
  • Baily M., Elliott D. (2009) "The U.S. Financial and Economic Crisis: Where Does It Stand and Where Do We." The Initiative on Business and Public Policy, pp. 1-26.
  • Brockes E. (2009). He told us so. January 24, https://www.theguardian.com/business/2009/jan/24/nouriel-roubini-credit-crunch (accessed 05 16, 2022).
  • Fender I., Scheicher M. (2008) "The ABX: How Do the Markets Price Subprime Mortgage Risk?" Bank for International Settlements, pp. 67-81.
  • GARP. (2020) "Financial Risk Manager." In Foundation of Risk Management, by GARP, pp. 159-160. New York: Pearson Education.
  • Garriga C., Noeth B., and Schlagenhauf D. (2017) "Household Debt and the Great Recession." Federal Reserve Bank of St. Louis Review, pp. 183-205.
  • Gavras P., Manoli P. (2015) The Black Sea Region After the 2008 Global Financial Crisis. Policy Report I, Istanbul: The Black Sea Trust for Regional Cooperation, pp. 48-56.
  • Gordon G. (2009) How Goldman Secretly Bet On The U.S. Housing Crash. June 16, https://www.mcclatchydc.com/news/politics-government/article24561376.html (accessed 05 20, 2022).
  • Hodson D., Quaglia L. (2009) "European perspectives on the global financial crisis:." Journal of Common Market Studies, pp. 939-953.
  • Krugman P.,(2009, May 31) Reagan Did It. https://www.nytimes.com/2009/06/01/opinion/01krugman.html (accessed 05 16, 2022).
  • Loungani P. (2006, October) IMF Survey (International Monetary Fund), pp.308.
  • Marshall J. (2009, April 22) "The Financial Crisis in the U.S.: Key Events, Causes and Responses." Research Paper 09/34 . London: House of Commons Library, pp. 1-55.
  • Meissner G. (2014) Correlation Risk Modeling and Management. Wiley.
  • Mihaelajméno M. (2015) "Credit Rating Agency Performance In Terms of Profit." 3rd Economics & Finance Conference. Italy: Elsevier B.V. pp. 631-642.
  • Papava V. (2010) "The Economic Development Complex in the Black Sea Area: The Impact of the Global Financial and Economic Crisis." International Centre for Black Sea Studies (ICBSS) , pp. 1-96.
  • Singh M. (2021, January 11) The 2007-2008 Financial Crisis in Review. https://www.investopedia.com/articles/economics/09/financial-crisis-review.asp (accessed 05 15, 2022).
  • Stiglitz J. (2010) Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy. New York: W. W. Norton & Company.
  • Taylor J. (2009) "Economic Policy and the Financial Crisis: An Empirical Analysis of What Went Wrong." Critical Review: A Journal of Politics and Society, pp. 341-364.
  • Thakor A. (2015). "The Financial Crisis of 2007-2009: Why Did It Happen and What Did We Learn?" Review of Corporate Finance Studies, pp. 155-205.
  • The Federal Reserve Bank of New York. (2020, March 16) FOMC's target federal funds rate or range, change (basis points) and level. https://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/openmarket.htm (accessed May 16, 2022).
  • Theater D., Milner M. (2005). "GM and Ford plunge to junk status." The Guardian.
  • World Bank, United Nations. (2009). Georgia: Donor Funding in Support of Post-Conflict Recovery and Reconstruction. Progress Report, The United Nations and the World Bank.